Biblioteczka organizatora turystyki PTTK

Ochrona przyrody dla turystów. (skrót)

Krzysztof Bienkowski Warszawa 1996

1.Wstęp

Naturalne środowisko przyrodnicze jest najczęstszym terenem uprawiania turystyki kwalifikowanej. Turysta-przyrodnik może tu, z dala od cywilizacji, przeżyć niezapomniane przygody, podziwiać piękno krajobrazu, dotrzeć do serca zielonego świata i spotkać jego mieszkańców. Polska przyroda jest bardzo atrakcyjna. Pod względem różnorodności biocenoz wyprzedzamy wiele krajów europejskich. Jednak coraz mniej jest naturalnych nie zniszczonych ręką człowieka zakątków. Puszcze i knieje, które niemal w całości pokrywały niegdyś nasz kraj skurczyły się i zostały przetrzebione ze starodrzewów. Bagna i torfowiska są zamieniane na łąki i pastwiska. Rzeki zostały uregulowane przez co zniknęły tereny zalewowe i przepiękne lasy łęgowe.
Aby uratować od zagłady zasoby przyrodnicze naszego kraju, utworzono liczne rezerwaty przyrody, parki narodowe i krajobrazowe - ostatnie już enklawy ciszy i spokoju, mateczniki i naturalne ostoje zwierząt, swoiste banki genów. Walory tych terenów sprawiają, że właśnie tam turysta "plecakowiec" kieruje swe kroki uciekając od hałaśliwych, pełnych betonu miast, pędzących samochodów i szklanej pogody z telewizorów. Jednakże na obszarach chronionych obowiązuje wiele przepisów regulujących zachowanie przebywających tam osób. Niektóre tereny są w ogóle nie udostępnione do zwiedzania. Wszystkie te uciążliwości służą zachowaniu zasobów przyrodniczych naszego kraju.
W zeszycie tym zebrałem podstawowe wiadomości o ochronie przyrody w Polsce i najważniejsze przepisy mogące mieć znaczenie dla turysty wędrującego po terenach chronionych. Mam nadzieję, że przydadzą się szerokiej rzeszy turystów i pozwolą na uniknięcie nieporozumień ze służbami ochrony przyrody.

2.Krótki rys historyczny.

Dzieje ochrony przyrody w Polsce sięgają początków Państwa Polskiego. Dawni władcy doceniali wartość zasobów przyrodniczych kraju wydając statuty chroniące zwierzynę łowną, drzewa, barcie i rośliny użytkowe. Polowania stanowiły przywilej monarchy i książąt, dzięki temu zachowały się duże kompleksy leśne. Prawa ówczesne groziły kłusownikom surowymi karami z karą śmierci włącznie.
W czasach nowożytnych podjęto próbę ratowania tura. Nie dostrzegano jednak potrzeby ochrony naturalnego środowiska zwierzęcia i tury wyginęły z powody zbyt małej przestrzeni życiowej.
W XIX w. pomimo rozbiorów powstały organizacje działające na rzecz ochrony przyrody a wielcy właściciele ziemscy tworzyli pierwsze rezerwaty. Niestety w tym czasie zniknęły z rejestru fauny polskiej rosomaki, sobole i dzikie konie polskie a także drastycznie spadła lesistość kraju.
Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości działacze przystąpili do działań mających na celu organizację państwowej struktury ochrony przyrody. Wymienić w tym miejscu należy prof. Władysława Szafera i prof. Walerego Goetla, którzy wybitnie przyczynili się do powstania Państwowej Rady Ochrony Przyrody. Skupiała ona największe autorytety naukowe, współpracowała z organizacjami społecznymi, ośrodkami akademickimi w polsce i za granicą. Dzięki działalności PROP powstała Ustawa o Ochronie Przyrody, pierwsze parki narodowe i setki rezerwatów. Rada była ciałem niezależnym od rządu i koniunktury gospodarczej. W 1935 roku w proteście wobec planu zagospodarowania Tatr członkowie PROP podali się do dymisji. Zmusiło to władze do częściowej rezygnacji z planu i przyśpieszyło powstanie Tatrzańskiego Parku Narodowego.
Po II wojnie światowej ochrona przyrody znalazła się w gestii Ministerstwa Leśnictwa i Przemysłu Drzewnego. Forsowana wówczas industrializacja spowodowała pogorszenie się stanu środowiska przyrodniczego i warunków życia ludzi. Zniszczeniu uległo wiele baz genetycznych przyrody żywej i duże obszary krajobrazu. Pomimo ofiarnej działalności środowisk naukowych, PROP i organów ochrony przyrody (utworzenie wielu parków narodowych i rezerwatów, wprowadzenie ochrony gatunkowej roślin i zwierząt) przyroda polska poniosła wiele strat. Skreślono z rejestrów wiele gatunków roślin i zwierząt występujących niegdyś obficie w Polsce. Wśród nich znalazły się największe ryby rzek polskich - jesiotry zachodnie i najcięższe ptaki lądowe - dropie.
Sytuacja uległa pewnej poprawie z chwilą utworzenia Ministerstwa Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa. Ochrona przyrody nie jest już podporządkowana przemysłowi drzewnemu lecz nadal trwa wojna podjazdowa między leśnikami a przyrodnikami o tereny cenne przyrodniczo.
Polscy przyrodnicy mają na swoim koncie kilka pięknych sukcesów. Uratowany został król naszych puszcz - żubr. Odtworzona została populacja łosi z kilkunastu zaledwie sztuk, które przetrwały II wojnę światową. Dzięki wieloletnim zabiegom ochroniarskim Polska jest największa ostoją łabędzi w Europie. Znacznie zwiększyło się pogłowie bobrów, kormoranów, bocianów i kruków. Jednakże nadal zagrożony jest byt orłów, puchaczy, niedźwiedzi, wilków, rysi, kozic, świstaków, wydr, salamander i wielu innych rzadkich gatunków zwierząt.

Kalendarium najważniejszych wydarzeń:

1000 - Bolesław Chrobry wprowadza zakaz zabijania bobrów i niszczenia żeremi
1347 - Statut Wiślicki Kazimierza Wielkiego wprowadzający zasady ochrony zasobów leśnych
1423 - Statut Warecki Władysława Jagiełły wprowadza zakaz wyrębu cisa, chwytania zwierzyny i okresy ochronne na grubego zwierza
1523 - Statut Litewski Zygmunta Starego - ochrona gatunkowa: żubra, tura, bobra, sokoła i łabędzia niemego
1597 - utworzenie ostoi tura w Puszczy Jaktorowskiej
1627 - padł ostatni na świecie tur
1868 - "Ustawa względem zakazu łapania wytępiania i sprzedaży zwierząt alpejskich właściwych Tatrom, świstaka i dzikich kóz" - Sejm Galicyjski
1886 - utworzenie pierwszego w Polsce rezerwatu: "Pamiątka Pieniacka" na Podolu
1926 - powstaje Państwowa Rada Ochrony Przyrody
1928 - powstaje Liga Ochrony Przyrody
1934 - Ustawa o Ochronie Przyrody. Pierwsze parki narodowe: Białowieski, Babiogórski, Czarnohorski, Pieniński
1949 - Ustawa o Ochronie Przyrody (II)
1957 - powstanie Straży Ochrony Przyrody
1985 - utworzenie Ministerstwa Ochrony Środowiska i Zasobów Naturalnych
1991 - Ustawa o Ochronie Przyrody (III)

3. Organizacja ochrony przyrody Polsce.
Ochrona przyrody jest częścią polityki ekologicznej państwa i polega na zachowaniu, właściwym wykorzystywaniu oraz odnawianiu zasobów przyrodniczych kraju.
Organem rządowym zajmującym się ochroną przyrody jest Ministerstwo Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa, którego częścią jest Departament Ochrony Przyrody. Ochronę realizuje wiceminister zwany Głównym Konserwatorem Przyrody powoływany przez Premiera.
Organem doradczym i opiniotwórczym jest Państwowa Rada Ochrony Przyrody licząca 30 członków powołanych przez Ministra OŚZNiL spośród przedstawicieli nauki i praktyki działających na rzecz ochrony przyrody.
Terenowym organem ochrony przyrody jest wojewoda powołujący wojewódzkiego konserwatora przyrody oraz wojewódzką komisję ochrony przyrody.
Specjalnym organem administracji zakresie ochrony przyrody jest dyrektor parku narodowego na jego terenie. Dyrektora oraz radę naukową parku powołuje Minister OŚZNiL.

4. Formy ochrony przyrody.

Ustawa o ochronie przyrody przewiduje różnorodne formy ochrony. Jest to podyktowane rozmaitością zasobów i obiektów przyrodniczych naszego kraju. Do każdego obszaru bądź tworu przyrody stosuje się najwłaściwszą formę jego ochrony. Oprócz wyżej wymienionej ustawy ochronę zasobów przyrody określa także ustawa o lasach, ustawa o rybołówstwie śródlądowym, oraz prawo łowieckie.

Park narodowy jest obszarem o szczególnych wartościach przyrodniczych, naukowych i kulturowych, o powierzchni co najmniej 1000 ha, na którym ochronie podlega całość przyrody i krajobrazu. Wszelkie działania w parku podporządkowane są ochronie przyrody. Część parku można wydzielić jako rezerwat ścisły, w którym nie prowadzi się żadnych prac gospodarczych. Wokół parku może być wyznaczona strefa ochronna tzw. otulina, która zabezpiecza jego teren przed szkodliwym oddziaływaniem czynników zewnętrznych. Wszystkie parki narodowe muszą być udostępnione do zwiedzania a za wstęp można pobierać opłaty.
Park narodowy tworzony jest w drodze rozporządzenia Rady Ministrów, posiada zawodową straż a jego dyrektora powołuje Minister OŚZNiL.
Do 1995 roku utworzono 20 parków narodowych zajmujących około 0.7% pow. kraju. Stawia nas to na jednym z ostatnich miejsc w Europie. Przykładowo parki narodowe w Finlandii zajmują 2.4% a w Norwegii ponad 12%.

Tabela 1. Parki narodowe w Polsce.
 
Lp Nazwa parku rok utw. Powierz- chnia [ha] słowa kluczowe muzeum przyrodnicze
1
 Babiogórski
1933
1734
biocenozy górskie
Zawoja
2
 Białowieski
1932
10503
pierwotna puszcza, żubr, tarpan
Białowieża
3
 Biebrzański
1993
59223
torfowiska niskie, ptactwo wodne
  
4
Bieszczadzki
1973
27064
puszcza bukowa, połoniny, ryś
Ustrzyki Dol.
5
Bory Tucholskie
1996
4789
bory, jeziora lobeliowe, mszary
  
6
Drawieński
1990
11018
jeziora polodowcowe, bory, bóbr 
  
7
Gorczański
1981
6742
bory górskie,jeleń,ryś,bocian czarny
  
8
Gór Stołowych
1993
6280
stare góry zrębowe
  
9
Kampinoski
1959
35721
torfowiska niskie, wydmy, łoś, bóbr
Granica
10
Karkonoski
1959
5578
stare góry, kotły polodowcowe
Jelenia Góra
11
Magurski
1995
19962
puszcza karpacka, ryś, niedźwiedź
  
12
Narwiański
1996
7350
bagienna dolina Narwi, ptaki
  
13
Ojcowski
1956
1592
skałki wapienne, jaskine,brzoza ojc.
Ojców
14
Pieniński
1932
2346
przełom dunajca, murawy górskie
  
15
Poleski
1990
9648
jeziora i torfowiska
  
16
Roztoczański
1974
7905
lasy wyżynne, wąż eskulapa, bóbr
Zwierzyniec
17
Słowiński
1967
18797
ruchome wydmy, jez. przybrzeżne
Smołdzino
18
Świętokrzyski
1950
7626
puszcza jodłowa, gołoborza
Święty Krzyż
19
Tatrzański
1955
21164
biocenozy wysokogórskie, kozice
Zakopane
20
Wielkopolski
1933
7619
krajobraz polodowcowy, jeziora
Puszczykowo
21
Wigierski
1989
15113
jeziora, tofowiska, bóbr
  
22
Woliński
1960
10937
wybrzeże klifowe, bielik, żubr
Międzyzdroje

W najbliższych latach postulowane jest utworzenie następujących parków narodowych:
Mazurskiego (jeź. Śniardwy i Puszcza Piska ok. 20 tys. ha), Turnickiego na pogórzu przemyskim, Borów Tucholskich,
Puszczy Goleniowskiej, Lasów Janowskich. Zwiększy to powierzchnię parków do ok. 1% pow. kraju.

Rezerwat przyrody jest obszarem chroniącym naturalne ekosystemy lub określone gatunki roślin i zwierząt ze względów naukowych bądź kulturowych. Jest tworzony na drodze zarządzenia Ministra OŚZNiL.
Ze względu na różnorodność obiektów objętych ochroną rezerwatową wyróżniamy 9 typów rezerwatów:
- leśne, florystyczne, stepowe, faunistyczne, słonoroślowe, przyrody nieożywionej, torfowiskowe, krajobrazowe, wodne.
Istnieją rezerwaty ścisłe, w których wszelka ingerencja człowieka jest zabroniona za wyjątkiem badań naukowych oraz rezerwaty częściowe, na terenie których prowadzi się zabiegi mające na celu przywrócenie naturalnego stanu przyrody bądz utrzymanie przedmiotu poddanego ochronie w stanie niezmienionym.
Z punktu widzenia turystów bardzo istotny jest podział na rezerwaty otwarte dla ruchu turystycznego gdzie poruszanie się jest dozwolone ale tylko po wyznaczonych szlakach turystycznych lub drogach leśnych oraz rezerwaty zamknięte dla ruchu turystycznego gdzie obowiązuje całkowity zakaz wstępu.
W polsce jest ponad 1000 rezerwatów przyrody lecz są to tereny stosunkowo małe ich łączna powierzchnia nie przekracza 0.4% powierzchni naszego kraju.

Park krajobrazowy to obszar chroniony ze względu na wartości przyrodnicze historyczne i kulturowe tworzony w celu zachowania i racjonalnego udostępnienia tych wartości. Na terenie parków krajobrazowych powinna harmonijnie rozwijać się gospodarka leśna rolnicza i turystyczna ze szczególnym uwzględnieniem turystyki kwalifikowanej (pola biwakowe, bazy i schroniska), dozwolona jest także swobodna penetracja lasów i zbiór runa leśnego. Park krajobrazowy tworzy wojewoda w drodze rozporządzenia. Mamy obecnie niespełna 100 tego typu obiektów (ok. 6% pow. kraju).

Obszary krajobrazu chronionego obejmują wyróżniające się krajobrazowo tereny o różnych typach ekosystemów. Zagospodarowanie ich powinno zapewnić równowagę ekologiczną. Przeznaczone są na lokalizację obiektów rekreacji, wypoczynku i turystyki masowej z zachowaniem podstawowych zasad ochrony przyrody. W tych terenach obowiązuje zakaz budowy dużych zakładów przemysłowych i ferm hodowlanych oraz nadmiernej chemizacji rolnictwa. Obszary chronionego krajobrazu tworzą wojewodowie, zajmują one ok. 18% pow. kraju.

Pomniki przyrody to pojedyncze twory przyrody lub ich skupiska, chronione ze względu na szczególne wartości naukowe, kulturowe i historyczno-pamiątkowe. Pomnikami przyrody mogą być sędziwe drzewa, zabytkowe aleje drzew, głazy narzutowe, źródła, wodospady, jaskinie, skałki, wywierzyska. Obiekty uznane za pomniki przyrody oznakowane są tabliczkami z godłem i napisem "Pomnik przyrody prawem chroniony".

Stanowiska dokumentacyjne chronią miejsca występowania ciekawych formacji geologicznych, nagromadzeń skamieniałości lub utworów mineralnych oraz fragmenty wyrobisk powierzchniowych i podziemnych.

Za użytki ekologiczne można uznać małe fragmenty naturalnych ekosystemów takie jak: zbiorniki wodne śródpolne i śródleśne, starorzecza, bagna, wydmy, zadrzewienia śródpolne i przydrożne, kępy drzew i krzewów. Mają one znaczenie dla zachowania unikatowych walorów środowiska, stanowią ostoje drobnych zwierząt, miejsca legowe ptaków, zmniejszają siłę wiatrów i erozję gleby, stabilizują stosunki wodne.

Zespoły przyrodniczo-krajobrazowe wyznacza się w celu ochrony cennych fragmentów krajobrazu naturalnego i kulturowego, aby zachować jego wartości estetyczne.

Ochrona gatunkowa ma na celu zabezpieczenie dziko występujących roślin i zwierząt w szczególności rzadkich i zagrożonych wyginięciem oraz zachowanie różnorodności genetycznej naszej fauny i flory. Ochronie podlegają wszystkie osobniki danych gatunków na terenie całego kraju.

Ochrona gatunkowa ścisła roślin polega na zakazie uszkadzania, zrywania, wykopywania a także handlu roślinami lub ich częściami.

Rośliny poddane ochronie częściowej mogą być pozyskiwane przez osoby posiadające odpowiednie zezwolenie od wojewódzkiego konserwatora przyrody. Są to głównie rośliny wykorzystywane do produkcji leków.
Drzewa podlegające ochronie ścisłej: cis pospolity, limba, brzoza ojcowska, jarząb szwedzki, jarząb brekinia.
Ochronie ścisłej podlega obecnie ponad 100 gatunków roślin a ochronie częściowej 17 gatunków oraz wszystkie gatunki grzybów z tym, że dozwolony jest ich zbiór w celach konsumpcyjnych.

Ochrona gatunkowa zwierząt polega na zakazie zabijania, płoszenia, chwytania, przetrzymywania i preparowania zwierząt. Ponadto ochronie podlegają gniazda, legowiska, nory i żeremia. Zabronione jest także filmowanie i fotografowanie w miejscach rozrodu i w okresie wychowywania młodych.
Ochronie okresowej podlegają trzy gatunki żab (od 1 marca do 31 maja) oraz sroka, wrona i gawron (od 15 marca do 30 czerwca).

Ochrona stanowiskowa polega na zakazie dokonywania wszelkich zmian oraz przebywania w odległości 200 m (500m w okresie od 1lutego do 31 sierpnia) od miejsc rozrodu i regularnego przebywania rzadkich ptaków (głównie drapieżnych) oraz węża eskulapa i żółwia błotnego. Miejsca takie wyznacza i prowadzi ich wykaz urząd wojewódzki.
Ochronie gatunkowej podlega w Polsce ponad 200 gatunków zwierząt w tym wszystkie płazy i gady.
Pełny wykaz gatunków chronionych w Polsce znajduje się w Rozporządzeniach MOŚZNiL:z dnia 6 stycznia 1995 roku w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt (Dziennik Ustaw nr 13 Poz. 61). Z dnia 6 kwietnia 1995 roku w sprawie ochrony gatunkowej roślin (Dziennik Ustaw nr 41 Poz. 214).

Ochrona łowiecka polega na zwalczaniu kłusownictwa i szkodnictwa łowieckiego, zakazie wybierania jaj i piskląt oraz niszczenia lęgowisk, zakazie płoszenia, chwytania, przetrzymywania i zabijania zwierząt łownych (poza okresami polowań).
Myśliwi dzielą zwierzynę na grubą, drobną oraz ptactwo wodne i błotne. Do zwierzyny grubej zalicza się: łosia, jelenia, daniela, sarnę, muflona i dzika. Zwierzyna drobna: zając, królik, lis, borsuk, jenot, kuna, bażant, kuropatwa, jarząbek. Ptactwo wodne i błotne: czapla, dzikie gęsi (3 gat.), kaczki (4 gat), łyska.
Na te zwierzęta mogą polować wyłącznie członkowie Polskiego Związku Łowieckiego z zachowaniem okresów ochronnych (w czasie wychowu potomstwa) i ściśle określonymi sposobami.
Ochronie łowieckiej podlegają także ryby i raki. Wędkarze muszą posiadać kartę wędkarską oraz przestrzegać wymiarów ochronnych i dozwolonych metod wędkowania.

5. Rezerwaty Biosfery

W wielu krajach istniejące parki narodowe lub inne szczególnie wartościowe obiekty przyrodnicze uznano za rezerwaty biosfery, które są międzynarodową formą ochrony przyrody pod patronatem UNESCO.
Zadaniem rezerwatów biosfery jest zachowanie różnorodności zespołów roślin i zwierząt w ekosystemach naturalnych lub zbliżonych do naturalnych oraz ochrona genetycznej różnorodności biosfery, od której zależy ciągłość ewolucji. Są miejscem badań ekologicznych i przyrodniczych oraz kształcenia kadr naukowych.
UNESCO prowadzi bazę danych o rezerwatach biosfery na świecie i koordynuje wymianę informacji i współpracę między nimi.
Obecnie w Polsce mamy osiem rezerwatów biosfery w tym trzy międzynarodowe:
Babiogórski, Białowieski, Karkonoski (polsko-czeski), Karpaty Wschodnie (polsko-słowacko-ukraiński), Łuknajno, Słowiński, Tatrzański (polsko-słowacki), Kampinoski.
Prawdopodobnie w najbliższych latach powołane zostaną jeszcze trzy rezerwaty biosfery: Biebrzański i Wigierski. W ten sposób byłoby w naszym kraju 10 tego typu obiektów.

Krótka charakterystyka rezerwatów biosfery w Polsce.
 


6. Ochrona lasów.

Polska leży w strefie klimatycznej lasów liściastych zrzucających liście na zimę. Niegdyś nasz kraj pokrywały niemal w całości nieprzebyte puszcze. Jeszcze w XII w. lesistość wynosiła około 90%. W wyniku działalności człowieka duże tereny zostały wylesione pod tereny rolnicze i przemysłowe, siedziby ludzkie a także uprawy lasów(!). Obecnie powierzchnia lasów w Polsce nie przekracza 28% (średnia europejska 32%) przy czym większość to lasy produkcyjne (produkujące drewno i inne użytki leśne). Dominują monokultury sosnowe na niżu i świerkowe w górach. Miejsce wielogatunkowych i różnowiekowych drzewostanów tworzących naturalne ekosystemy leśne, powstały sztuczne zespoły drzew, wyhodowane często z nasion obcego pochodzenia i posadzone na niewłaściwych siedliskach. Struktura gatunkowa i wiekowa współczesnych lasów produkcyjnych jest uproszczona co powoduje dużą podatność na wszelkie uszkodzenia.
W ostatnich latach coraz większą wagę przywiązuje się do krajobrazotwórczej i klimatotwórczej roli lasu. Lasy chronią i współtworzą inne zasoby przyrody. Umożliwiają bytowanie wielu gatunkom roślin i zwierząt będąc swoistym bankiem genów. Oddziaływują na środowisko tłumiąc hałas, zmniejszając siłę wiatru, zatrzymując spływ wód powierzchniowych i łagodząc różnice temperatur.
Roślinność lasów tworzą trzy warstwy. Najniższą z nich jest runo leśne, na które składają się rośliny zielne, mchy, paprocie, porosty, grzyby. Następną warstwą jest podszyt. Stanowią go krzewy czyli rośliny drzewiaste, które nie tworzą wyraźnego pnia, lecz rozgałęziają się przy samej ziemi, drzewa gatunków domieszkowych, które nigdy nie zdołają osiągnąć pułapu drzewostanu i młode drzewa gatunków panujących. Najwyższą warstwą jest drzewostan czyli dorosłe drzewa gatunków panujących. Te trzy warstwy w lesie naturalnym są od siebie wzajemnie zależne i wraz z całym królestwem zwierząt tworzą biocenozę leśną.
Las przemysłowy czyli uprawa drzew wyróżnia się ubogim runem, podszytem i składem gatunkowym. Drzewostan składa się z drzew w jednym wieku (brak młodych drzew gatunków panujących).
Leśnicy stosują następujący podział swoich hodowli ze względu na wiek i stopień rozwoju:
0 - 6 lat - nalot, 6 - 10 lat- młodnik,10 - 15 lat- tyczkowina, 15 - 30 lat- żerdziowina, 30 - 40 lat - drągowina, > 40 lat - drzewostan dojrzewający,
Drzewostan uważa się za dojrzały po osiągnięciu tzw wieku rębności. Jest on różny dla różnych gatunków drzew i waha się od 60 lat dla brzozy do 120 lat dla dębu i jodły.
Ochronę lasów w Polsce reguluje Ustawa o lasach (z dnia 28.09.91r. Dz. U. nr 101 poz. 444)
Określa ona zasady zachowania, ochrony i powiększenia zasobów leśnych oraz zasady gospodarki leśnej.
Lasem w myśl ustawy jest grunt o powierzchni co najmniej 0,1 ha pokryty roślinnością leśną: drzewami, krzewami i runem leśnym. Przy czym grunt ten musi być:
- przeznaczony do produkcji leśnej, stanowić rezerwat przyrody, wchodzić w skład parku narodowego, być wpisany do rejestru zabytków.
Prawnie w skład lasu wchodzą także drogi leśne, tereny pod liniami energetycznymi przechodzącymi prze kompleks leśny, miejsca składowania drewna, parkingi i biwaki leśne a także tereny przejściowo pozbawione roślinności np.: zręby, karczowiska.
Lasy stanowiące własność Skarbu Państwa są udostępnione dla ludności natomiast w lasach prywatnych właściciel może wydać zakaz wstępu jednakże musi oznaczyć teren odpowiednimi tablicami.
Lasy państwowe są udostępnione do zbioru płodów runa leśnego na własne potrzeby ludności z wyłączeniem:
- rezerwatów przyrody, parków narodowych, obszarów objętych zakazem wstępu,
Lasy mogą być objęte stałym bądź czasowym zakazem wstępu.
Stałym zakazem wstępu objęte są lasy stanowiące: uprawy leśne do 4 m wysokości, powierzchnie doświadczalne i drzewostany nasienne, ostoje zwierząt, źródliska rzek i potoków, obszary zagrożone erozją.
Okresowe zakazy wstępu wprowadza nadleśniczy w przypadku: zniszczenia lub silnego uszkodzenia drzewostanu (np. wiatrołomy i wiatrowały), degradacji runa leśnego, dużego zagrożenia pożarowego, wykonywania zabiegów gospodarczych (np. zręby). Tereny takie muszą być oznakowane tablicami z napisem "zakaz wstępu" i wskazaniem przyczyny i terminu obowiązywania zakazu. Wjazd do lasu pojazdami silnikowymi i zaprzęgowymi dozwolony jest jedynie drogami publicznymi. Za drogę publiczną możemy uznać drogę umieszczoną na mapie samochodowej i prowadzącą do jakiejś miejscowości. Wjazd na drogi leśne jest zabroniony, chyba że są oznakowane drogowskazami lub innymi znakami dopuszczającymi ruch po tych drogach, jednak bez prawa postoju.
Przepisy zakazu wstępu i wjazdu nie obowiązują w przypadkach ratowania życia i zdrowia ludzkiego, zwalczania pożarów oraz nie dotyczą osób wykonujących czynności służbowe (pracownicy leśnictwa, straż leśna, SOP).

Przebywając na terenie lasów należy stosować się do obowiązujących na ich terenie zakazów i ograniczeń. W szczególności zabrania się: zanieczyszczania gleby i wód, zaśmiecania, rozkopywania gruntu, rozgarniania ściółki i niszczenia grzybów oraz grzybni, niszczenia lub uszkadzania drzew, krzewów lub innych roślin, niszczenia urządzeń i obiektów gospodarczych, turystycznych i technicznych oraz znaków i tablic, zbierania płodów runa leśnego w oznakowanych miejscach zabronionych, zbierania ściółki, wypasu zwierząt gospodarskich, biwakowania poza miejscami wyznaczonymi przez właściciela lub nadleśniczego, wybierania jaj, piskląt, niszczenia lęgowisk, gniazd, nor i mrowisk, płoszenia, ścigania, chwytania i zabijania zwierząt, puszczania psów luzem, hałasowania oraz używania sygnałów dźwiękowych z wyjątkiem przypadków wymagających wszczęcia alarmu.

W lasach oraz na terenach śródleśnych łąk, torfowisk i wrzosowisk, jak również w odległości 100 m od granicy lasów zabrania się działań mogących wywołać niebezpieczeństwo pożaru: rozniecania ognia poza miejscami wyznaczonymi, korzystania z otwartego płomienia (kuchenki turystyczne), wypalania wierzchniej warstwy gleby i pozostałości roślinnych, palenia tytoniu z wyjątkiem dróg utwardzonych i miejsc wyznaczonych do pobytu ludzi.

7. Służby Ochrony Przyrody.

Ustawa o Ochronie Przyrody przewiduje, że w parkach narodowych ochronę mienia, zwalczanie przestępstw i wykroczeń w zakresie ochrony przyrody wykonują funkcjonariusze Straży Parku.
Strażnik Parku Narodowego musi być umundurowany i jest uprawniony do: legitymowania osób podejrzanych o dokonanie przestępstwa lub wykroczenia a także świadków, nakładania i ściągania mandatów karnych, zatrzymywania i kontroli pojazdów, ich ładunku i bagaży, przeszukiwania pomieszczeń, odbierania za pokwitowaniem przedmiotów pochodzących z przestępstwa lub wykroczenia oraz narzędzi służących do ich popełnienia, noszenia broni palnej, gazowej i ręcznego miotacza gazu, stosowania środków przymusu bezpośredniego, użycia broni palnej.
Organem powołanym do ochrony lasów państwowych jest Straż Leśna. Do obowiązków strażników należy patrolowanie narażonych na kradzieże obszarów leśnych i dróg wywozu drewna z lasu oraz utrzymanie porządku publicznego w lasach.
Wojewodowie utrzymują Państwową Straż Łowiecką - umundurowaną i uzbrojoną formację, której zadaniem jest ochrona zwierząt łownych, zwalczanie kłusownictwa i innych przestępstw w zakresie łowiectwa. Ochronę jezior, rzek, zalewów i stawów hodowlanych sprawuje Państwowa Straż Rybacka.
Uprawnienia funkcjonariuszy Straży Leśnej, Państwowej Straży Łowieckiej i Państwowej Straży Rybackiej są podobne jak Straży Parków Narodowych.
Ustawa o Ochronie Przyrody przewiduje, że Minister OŚZNiL może na wniosek organizacji społecznych zainteresowanych ochroną przyrody powierzyć im tworzenie Straży Ochrony Przyrody. Organizacja taka powstała już w 1957 roku na mocy poprzedniej ustawy i działa do dzisiaj. W przygotowywanej nowelizacji ustawy nie przewiduje się tego typu organizacji.
Przepisy porządkowe i karne z zakresu ochrony przyrody mogące dotyczyć turystów.

Ustawa o ochronie Przyrody z dnia 16 października 1991roku:
Art. 37. Ograniczenia i zakazy wprowadzone w odniesieniu do przyrody mogą dotyczyć:
polowania, wędkowania, rybołówstwa, chwytania, płoszenia i zabijania dziko żyjących zwierząt, zbierania poroży zwierzyny płowej, niszczenia nor i legowisk zwierzęcych, gniazd ptasich, wybierania jaj, 2. pozyskiwania, niszczenia lub uszkadzania drzew i innych roślin. 3. wysypywania i zakopywania odpadów, zanieczyszczania wód, gleby oraz powietrza. 4. dokonywania wszelkich zmian przedmiotów na obszarach objętych ochroną, 7.wydobywania skał, minerałów, torfu i bursztynu, 9. palenia ognisk, 12. zbioru wszystkich dziko rosnących roślin lub ich części, w szczególności owoców i grzybów, 14. ruchu pojazdów,
17. palenia tytoniu, 18. zakłócania ciszy, 19. używania łodzi motorowych, pływania, żeglowania, uprawiania sportów wodnych i motorowych,
20. używania motolotni i lotni,
Art.55. 1. Kto na terenie objętym ochroną przyrody wbrew przepisom na nim obowiązującym pozyskuje, uszkadza lub niszczy rośliny, zabija zwierzęta i powoduje przez to poważną szkodę przyrodniczą, podlega karze pozbawienia wolności do lat 2, ograniczenia wolności lub grzywny.
2.Tej samej karze podlega, kto pozyskuje, uszkadza lub niszczy rośliny, zabija zwierzęta pozostające pod ochroną gatunkową i powoduje przez to poważną szkodę przyrodniczą.
Art.57. 1. Kto zabija lub łowi chronione gatunki fauny bez wymaganego zezwolenia, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3.
Art.58. 1. Kto narusza zakazy lub ograniczenia, o których mowa w art.37. podlega karze aresztu lub grzywny.
Art.59. Kto wypala roślinność na łąkach, pastwiskach, nieużytkach, rowach, pasach przydrożnych, szlakach kolejowych, w strefie oczeretów i trzcin, podlega karze aresztu lub grzywny.

Kodeks Wykroczeń:
Art.82 par.1 7. Kto nieostrożnie obchodzi się z ogniem lub wykracza przeciwko przepisom dotyczącym zapobiegania i zwalczania pożarów a w szczególności na terenie lasu, wrzosowiska, suchej łąki, torfowiska lub w odległości mniejszej niż 100 m od nich roznieca lub pozostawia ognisko albo porzuca nie ugaszone zapałki lub niedopałki papierosów albo dokonuje bez zezwolenia innej czynności mogącej wywołać niebezpieczeństwo pożaru, podlega karze aresztu, grzywny albo nagany.
Art.145. Kto zanieczyszcza lub zaśmieca miejsca dostępne dla publiczności, a w szczególności drogę, ulicę, plac, ogród, trawnik lub zieleniec, podlega karze grzywny do 500 zł lub karze nagany.
Art. 157. Kto wbrew żądaniu osoby uprawnionej nie opuszcza lasu, podlega karze grzywny do 500 zł albo karze nagany.

8. Główne biocenozy lądowe Polski.

Biocenozy leśne.
W zależności od wilgotności i żyzności siedliska zmienia się skład gatunkowy lasu oraz jakość tworzących go roślin. Podstawowe typy siedliskowe lasów przedstawia poniższa tabelka:
 
    Bór Bór Mieszany Las Mieszany Las
Mała suchy Bs      
  wyżynny Bwyż BMwyż LMwyż Lwyż (Dąbrowa)
Wilgotność świeży Bśw BMśw LMśw Lśw (Grąd wysoki)
  wilgotny Bw BMw LMw Lw (Grąd niski)
  bagienny Bb BMb LMb Lb (Ols)
duża łęgowy       Lł (Łęg)
                                        mała             żyzność siedliska                     duża

Najpospolitszym był niegdyś grąd (las dębowo-grabowy), występujący na glebach żyznych i zasobnych w wodę. Obecnie siedliska grądowe zajęte są przez pola uprawne i sady. Do rzadkości należą obecnie świetliste dąbrowy rosnące na żyznych, suchych i przepuszczalnych glebach zasobnych w węglan wapnia. Pozostałości tych przepięknych lasów objęte są ochroną rezerwatową. Na glebach uboższych wytworzonych z drobnoziarnistych piasków rosną przede wszystkim bory mieszane stanowiące największy udział w powierzchni naszych lasów ze względu na dużą produktywność.
W borach sosnowych zajmujących siedliska ubogie często zakwaszone panuje niepodzielnie sosna ze względu na małe wymagania pokarmowe (choć nie osiąga tak dużych rozmiarów jak na siedliskach zasobniejszych). Stosunkowo często możemy spotkać olsy zajmujące siedliska żyzne lecz zabagnione nie nadające się pod uprawę. Ich areał także bardzo się zmniejszył; wskutek melioracji i osuszania bagien siedliska olsów zamieniane są na pastwiska i łąki kośne. W dolinach rzek i strumieni zachowały się fragmenty lasów łęgowych okresowo zalewanych przez wiosenne powodzie. Postępująca regulacja rzek nie sprzyja zachowaniu siedlisk łęgowych.

Krótka charakterystyka leśnych biocenoz niżowych.
Bory występują głównie na glebach bielicowych, piaszczystych, o silnym zakwaszeniu, a więc o bardzo niskiej żyzności. Gatunkiem panującym w nich jest sosna zwyczajna. W zależności od wilgotności siedliska, rozróżniamy różne typy siedliskowe borów:
Bór suchy - drzewostan tworzy sosna z domieszką jarzębiny i jałowca. W ubogim runie bardzo duży udział mają srebrzystoszare porosty zwane chrobotkami, spotkać też można wrzosy, borówki, mącznicę lekarską, kostrzewy.
Bór świeży - gatunkami towarzyszącymi sośnie są: jarzębina, brzoza, dąb, niekiedy także świerk i buk. Podszyt i runo są znacznie bogatsze. zauważymy obfitość mchów, wrzosów i krzewinek, występują tu widłaki, borówki i jagody.
Bór wilgotny - częściej pojawia się towarzyszący sośnie świerk. Obecne są także brzoza, dąb, osika a w podszycie kruszyna i leszczyna. W runie charakterystyczne są liczne krzewinki, pojawiają się nielicznie rośliny typowo bagienne.
Bór bagienny - występuje na bardzo wilgotnym i zakwaszonym podłożu torfowym. Spotykany najczęściej na obrzeżach torfowisk wysokich oraz w zagłębieniach terenu pozbawionych odpływu wody. Ponieważ podłoże jest bardzo ubogie, a przy tym wysoki jest poziom wód gruntowych, drzewostan składa się z karłowatych sosenek z domieszką brzozy omszonej. W runie występują typowe gatunki bagienne: żurawina błotna, bagno zwyczajne, borówka bagienna , mchy torfowce i wełnianka pochwowata.
Bór mieszany spotykamy na całym niżu, na glebach bielicowych i słabszych brunatnych, na gliniastych piaskach o średniej żyzności. W zależności od poziomu wód gruntowych wyróżniamy bory mieszane od świeżych do bagiennych. Gatunkami współpanującymi są sosna, dąb, świerk, grab. Towarzyszą im w podszycie leszczyna, trzmielina, kalina, kruszyna, jałowiec. W runie występuje poziomka, konwalia.
Bory mieszane wyżynne występują na Roztoczu, w Górach Świętokrzyskich i w pasie pogórza Sudetów i Karpat. Gatunkami w nich panującymi lub współpanującymi w znacznej domieszce są jodła i buk. Wśród gatunków tworzących runo leśne spotykamy często gatunki górskie.
Bory mieszane o charakterze zbliżonym do naturalnego licznie występują na obszarach nizinnych parków narodowych.
Lasy zajmują biotopy bogate składniki pokarmowe. Panują w nich gatunki liściaste, a domieszkę mogą stanowić świerk, jodła, modrzew.
Dąbrowa jest biocenozą występującą dosyć rzadko na terenach Polski, wymaga bowiem gleby suchej, o wysokiej żyzności, bogatej w związki wapnia. Potrzebuje ponadto sporo ciepła. Drzewostan składa się z dębu z niewielką domieszką sosny. Zwykle na terenach, gdzie zachowała się dąbrowa ze względu na starodrzew zakładane są rezerwaty leśne. W runie, bardzo bujnym, występuje wiele gatunków roślin objętych ochroną gatunkową: wawrzynek wilczełyko, orliki, konwalie, lilia złotogłów. Rozwój runa trwa głównie wiosną przed wytworzeniem liści przez dęby.
Grądy występują głównie na glebach brunatnych, iłach, lessach i glinach o dość dużej wilgotności i mało kwaśnych. Biotopy grądowe są bardzo żyzne i dlatego na wielkich obszarach wycięto je zamieniając na pola uprawne nadające się pod pszenicę, buraki cukrowe lub sady owocowe. Obecnie niewiele jest dobrze zachowanych lasów grądowych, najlepiej utrzymały się one na terenach Białowieskiego Parku Narodowego. Charakterystyczny dla grądu drzewostan składa się z dębu i grabu. Spotyka się w nim sporą domieszkę klonu, lipy, wiązu, sosny, świerka. Siedliska wilgotniejsze zajmują grądy niskie z dużą domieszką olszy i jesionu. Bogaty jest podszyt grądów tworzony przez liczne krzewy: leszczynę, trzmielinę, bez, kruszynę, kalinę. Runo jest bogate, podobnie jak w dąbrowach.
Na zachodzie Polski w zasięgu występowania buka biotopy grądowe zajęte są przez buczynę. Szczególnie cenny i objęty ochroną w Wolińskim Parku Narodowym jest zespół buczyny pomorskiej. Buczyny występują na żyznych glebach brunatnych. W runie spotykane są perłówka, żywiec cebulkowy, storczyki, widłaki, kokorycz. Na Wolinie spotyka się okazy bardzo rzadkiego jarzębu brekinii - drzewa objętego ochroną gatunkową.
Ols czyli las bagienny występuje na glebach bagiennych lub na madach próchnicznych o wysokiej żyzności i odczynie słabo zasadowym lub obojętnym. Obecnie spotykany dość rzadko, najczęściej w postaci niedużych fragmentów śród łąk i pastwisk. Skład drzewostanu stanowi głównie olsza czarna, ponadto spotyka się takie gatunki jak jesion, świerk, wierzba czy brzoza. W warstwie krzewów występują: czeremcha, kalina, kruszyna, porzeczka.
Las łęgowy spotykamy na niewielkich obszarach w dolinach większych rzek, na madach o odczynie obojętnym i wysokiej żyzności. W czasie wylewów rzek powierzchnia zostaje zalewana. Częstotliwość zalewów w znacznym stopniu decyduje o składzie gatunkowym lęgu. Gatunkami współpanującymi w drzewostanie są dąb szypułkowy i jesion, towarzyszą im lipa, grab, wiąz i olsza czarna. Bardzo bogate i bujne jest runo porastające żyzne i wilgotne podłoże.

Biocenozy nieleśne
Naturalne biocenozy nieleśne występują stosunkowo rzadko. Największy jest udział torfowisk zajmujących biotopy bagienne.
Bagno to obszar trwale podmokły, porośnięty roślinnością przystosowaną do występujących tu specyficznych warunków środowiska. Powstaje w wyniku utrudnionego odpływu wód opadowych 1ub gruntowych, które występują na powierzchni w postaci źródeł i wysięków. W środowisku bagiennych zbiorowisk roślinnych przebiega proces tworzenia się torfu. Bagna stanowią naturalne zbiorniki retencyjne i banki genów. Ostatnim wielkim kompleksem bagien w Europie Środkowej i Zachodniej jest Dolina Biebrzy.
Torfowisko niskie - tworzy się zwykle w dolinach rzecznych w obrębie tarasu zalewowego przy wysokim poziomie wód gruntowych a więc tam, gdzie przepływ i odpływ wód jest niewielki i powolny. Roślinność torfowisk niskich jest bardzo zróżnicowana. Dzięki gąbczastej strukturze torfu są tu wchłaniane i zatrzymywane duże ilości wody. Wśród gatunków roślin torfowiskowych należy wymienić liczne gatunki turzyc, przytulię, wełniankę, skrzyp, kosaćca, bobrka, tojeść i liczne mchy tworzące zielony kobierzec wśród wysokich turzyc. Ponieważ teren jest trudno dostępny, torfowiska niskie są ostoją wielu gatunków zwierząt.
Torfowisko wysokie - występuje w Polsce znacznie rzadziej, tworzy się na terenach bezodpływowych o wysokich opadach, w siedliskach bardzo wilgotnych, zakwaszonych, ubogich w składniki pokarmowe. Nadmierna wilgotność nie pozwala rosnąć drzewom. Szata roślinna składa się z kęp mchów, bagiennych gatunków krzewinek: żurawiny, bagna i borówki bagiennej. Z uwagi na niedobór wielu składników pokarmowych zwłaszcza związków azotu i fosforu występują tu rośliny owadożerne (np. rosiczki) , które w ten sposób zaopatrują się w potrzebne substancje. Ze względu na występowanie licznych gatunków roślin reliktowych oraz ważną rolę jaką pełnią torfowiska, stanowiąc naturalne zbiorniki wody, otacza się je ochroną rezerwatową. Tam, gdzie poziom wód gruntowych ulegnie obniżeniu, na podsuszonym torfowisku wyrasta bór bagienny wrzosowisko.
Wrzosowiska to biocenozy występujące na glebach bagnistych i kwaśnych w klimacie wilgotnym. Głównym składnikiem roślinności są niskie krzewinki kseromorficzne: wrzos, wrzosiec, janowiec, żarnowiec, borówka, żurawina, mącznica. W Polsce wrzosowiska spotykane są rzadko, najczęściej są to zbiorowiska porastające biotopy po zniszczonych borach sosnowych.
Na południowym wschodzie Polski, w miejscach gdzie wycięto dąbrowy, wytwarzają się często biocenozy stepowe. Tworzą je zarośla i murawy kserotermiczne z dyptamem, miłkiem i ostnicami, dla ochrony których tworzy się rezerwaty stepowe,

Biocenozy górskie
Na oddzielne omówienie zasługują biocenozy górskie ze względu na występujący w górach piętrowy układ roślinności. Układ taki powstaje na skutek różnic klimatycznych odpowiadających zwiększaniu się wysokości siedliska. Granice zasięgu poszczególnych pięter roślinnych mogą znacznie różnić się poszczególnych pasmach górskich, jednak ich charakter pozostaje zbliżony. Najniższe jest piętro pogórza i nie wyróżnia się ono niczym szczególnym od biocenoz wyżynnych.

Pierwszym wyraźnie górskim piętrem jest piętro lasu górskiego zwane reglem dolnym. Występuje na stosunkowo żyznych glebach brunatnych pochodzenia gliniastego. Dominującymi gatunkami są buk i jodła, dużą domieszkę stanowi modrzew, jawor i świerk. Podszyt stanowi głównie leszczyna i bez koralowy. Runo leśne jest bujne. Charakterystyczne są pierwiosnki, żywiec i szczawik zajęczy. W naszych górach często w miejsce wyciętych buczyn wprowadzono monokultury świerkowe. Jednak jak wszystkie uprawy jednogatunkowe są one mało odporne. Najbardziej zniszczone są lasy świerkowe w Sudetach.

Często biotopy regla dolnego zajęte są przez antropogeniczne łąki przeznaczone do wypasu zwierząt gospodarskich. Mogą być one bujne, bogate w gatunki pięknie kwitnących roślin i stanowią wówczas niepowtarzalny element w górskim krajobrazie. Na łąkach Pienińskiego Parku Narodowego spotykamy ponad 100 gatunków roślin ma jednym metrze kwadratowym. Muszą być one corocznie koszone gdyż w przeciwnym razie zarosłyby lasem. Jeśli gospodarka na łące była zbyt intensywna, powstały ubogie, wyjałowione pastwiska, tzw. psiary porośnięte przez psią trawkę, kostrzewę, mietlice, wrzosy i borówki.

Jeżeli gleba jest uboższa w składniki pokarmowe regiel dolny porastają górskie lasy i bory mieszane ze świerkiem jako gatunkiem panującym lub współpanującym.

Powyżej występuje piętro regla górnego porośnięte borem wysokogórskim zajmującym płytkie gleby skaliste, silnie zakwaszone. Panującym gatunkiem jest świerk pospolity. W niższych partiach gór domieszką jest sosna, buk czy jawor, natomiast w górnych partiach, na granicy lasu spotyka się limbę, modrzew i brzozę karpacką - ślad po nie spotykanym w Polsce piętrze modrzewiowo - limbowym występującym w Alpach. Silne zagęszczenie drzew nie sprzyja rozwojowi podszytu i runa, Zwykle są ono ubogie, co jest spowodowane małą ilością światła.
Wyżej warunki klimatyczne są zbyt trudne dla drzew i zaczyna się piętro krzewów zwane piętrem subalpejskim. Najczęściej jest to tzw. kosówka porośnięta przez krzewiasty gatunek sosny - kosodrzewinę. Jednak we wschodnich karpatach miejsce kosodrzewiny zajmują zarośla karłowatej olchy bardzo odporne na silne, mroźne wiatry w zimie i suche, gorące w lecie. Piętro zarośli krzewiastych odgrywa ważną role w powstrzymywaniu erozji gleby, zapobiega lawinom i zatrzymuje sporo wody wyższych partiach gór.
Powyżej znajduje się piętro łąk górskich (piętro alpejskie) zwanych w Tatrach halami a w Bieszczadach połoninami. Z powodu ostrego klimatu i słabo wykształconych inicjalnych gleb utrzymać się mogą tu jedynie zespoły muraw naskalnych i pojedyncze skupiska karłowatej wierzby - reliktu epoki lodowcowej. Wśród gatunków halnych występuje wiele roślin endemicznych.
Gdy powędrujemy jeszcze wyżej spotkamy jedynie mchy i porosty porastające skały. Brak gleb jest właściwy dla piętra turniowego zwanego subniwalnym.
Na tym kończą się górskie piętra roślinne w Polsce. W wyższych górach np. w Alpach wyróżnić można jeszcze jedno piętro, niedostępne już dla roślinności - lodowce (piętro niwalne).

9. Ekosystemy jezior.
W ekologii bardzo duże praktyczne znaczenie ma podział jezior z punktu widzenia trofii, czyli żyzności. Mało żyzne, czyli ubogie w substancje pokarmowe są tzw. jeziora oligotroficzne. Odznaczają się one szafirową (niebieską) wodą o dużej przezroczystości wynikającej z małej ilości zawiesin i dobrym natlenieniu. Ich osady denne zawierają mało substancji organicznych. Strefa przybrzeżna jest uboga w roślinność wynurzoną. W jeziorach oligotroficznych spotyka się stosunkowo dużo gatunków roślin i zwierząt, ale reprezentowanych przez małą liczbę osobników. Żyją tu tlenolubne gatunki ryb, np. łososiowate. Przykładami takich zbiorników są Hańcza na Suwalszczyźnie oraz jeziora wysokogórskie. Jezior oligotroficznych jest w Polsce bardzo mało.
Jeziora żyźniejsze ale głębokie o przejrzystej wodzie nazywane są jeziorami mezotroficznymi. Przykładem takiego jeziora, coraz rzadszego już w Polsce typu, bo łatwo przechodzącego w stadium eutrofi, jest jezioro Mamry.
Dużo liczniejsze są jeziora eutroficzne, czyli żyzne. Mają one wodę o kolorze zielonożółtym i małej przezroczystości spowodowanej dużą ilością zawiesiny. W wodzie znajduje się mało tlenu, a w niektórych okresach przy dnie może brakować go zupełnie. Strefa przybrzeżna jest bardzo bogata w roślinność zakorzenioną. Organizmy wodne występują tu w dużej liczbie, ale należą do niewielu gatunków. Jeziora eutroficzne są płytsze niż oligotroficzne. Dużo jezior tego typu jest np. na Pojezierzu Mazurskim.
Ostatnio coraz częściej pojawiają się jeziora przeżyźnione np. odprowadzaniem ścieków komunalnych tzw. jeziora hypertroficzne, nie mieszczące się już w naturalnej klasyfikacji oligo-eutrofii.
Przechodzenie jezior od stanu oligotrofii do eutrofi stanowi naturalny ciąg rozwoju i starzenia się jezior. Jest to jednak proces bardzo powolny, przejście jezior z jednego typu do następnego trwa w normalnych warunkach wiele tysięcy lat. Obecnie procesy eutrofizacji, czyli starzenia się zbiorników, przyspieszyły się wprost niewiarygodnie. Z wielu obserwowanych przykładów wynika, że przyśpieszenie to może osiągać nawet wartości tysiąckrotne. Oznacza to, że stan, jaki jezioro osiągnęłoby normalnie po 1000 lat, obserwujemy już po upływie 1 roku! Dzieje się tak w wyniku nieprzemyślanej działalności ludzkiej. Bezpośrednią przyczyną są ścieki, jak również związki chemiczne dostające się do wód jeziorowych w wyniku nawożenia pól, stosowania chemicznych metod walki z chwastami, chorobami i szkodnikami roślin, zanieczyszczenia atmosfery itp. Wymycie garnka, wypranie koszuli w proszku do prania, wyrzucenie do wody ogryzka, niedopałka papierosa czy też wymycie ciała mydłem - jest niczym innym, jak wprowadzeniem do jeziora dodatkowych związków chemicznych, nieorganicznych lub organicznych.
Naturalnym kresem rozwoju jeziora jest jego wypłycenie na skutek odkładania się osadów dennych i zamiana w torfowisko.
Zupełnie odmiennym, nie należącym do powyższego ciągu typem troficznym są jeziora dystroficzne. Są to zwykle małe śródleśne zbiorniki mające wodę o charakterystycznej żółtej lub brunatnej barwie wywołanej dużą zawartością kwasów humusowych. Woda jest kwaśna, mało żyzna i słabo natleniona. Występuje tu zazwyczaj bardzo mało organizmów wodnych należących do nielicznych gatunków. W strefie przybrzeżnej jezior dystroficznych nie występują zwykle trzciny (typowe dla jezior eutroficznych), a brzegi na ogół są porośnięte przez mchy torfowce nasuwające się na powierzchnię wody i tworzące na niej często uginające się nawisy. Jeziora takie przekształcają się z czasem w torfowiska wysokie.

10. Słowniczek podstawowych terminów ekologicznych
agrocenoza - sztuczny układ ekologiczny, utworzony przez człowieka w celu uzyskania maksymalnych plonów. Cechuje się względną krótkotrwałością, brakiem równowagi ze środowiskiem, uproszczoną strukturą troficzną, małą zdolnością samoregulacji i wynikającą stąd podatnością na choroby i inwazje szkodników. Rozwój i utrzymanie agrocenozy jest możliwe dzięki zabiegom agrotechnicznym.
biocenoza - zespół populacji różnych gatunków zwierząt i roślin danego środowiska, podlegających czynnikom tego środowiska (biotopu) i powiązanych ze sobą pośrednio lub bezpośrednio zależnościami pokarmowymi oraz konkurencją biologiczną, zarówno między- jak i wewnątrzgatunkową. Biocenoza stanowi samodzielną i niezależną jednostkę ekologiczną, zdolną do utrzymywania stanu dynamicznej równowagi biologicznej. Jeżeli równowaga ta zostanie zachwiana przez okresowe zmiany ilościowe lub jakościowe w układzie jej populacji, to siły działające wewnątrz biocenozy równowagę tę są w stanie przywrócić dzięki procesom samoregulacji ekologicznej. Biocenozy ulegają samorzutnym przemianom ewolucyjnym tzw. sukcesji.
biom - jednostka biocenotyczna, tworzona pod wpływem klimatów regionalnych, podłoża oraz flory i fauny danego regionu. Biom jest jednostką całej biocenozy, a w jego układ wchodzą zarówno rośliny jak i zwierzęta. W obrębie danego biomu panuje jednolita forma życiowa roślin, np. w biomie stepowym roślinność tworzą trawy, w leśnym drzewa itd.
biosfera - strefa kuli ziemskiej zamieszkała przez organizmy żywe.
biotop - środowisko życia organizmów roślinnych i zwierzęcych; fragment powierzchni Ziemi (lądu lub zbiornika wodnego), charakteryzujący się jednakowymi, abiotycznymi warunkami środowiska (np. klimatem, rzeźbą terenu itp). Skład czynników abiotycznych odróżnia jeden biotop od innego.
dendrologia - nauka o drzewach i krzewach.
denudacja - proces ustawicznego wyrównywania powierzchni Ziemi na skutek usuwania przez wodę i wiatr zwietrzałego materiału skalnego. Jest przyśpieszana przez działalność człowieka, np. przez wyrąb lasów.
dystrofizm - stan biologiczny jeziora, charakteryzujący się dużą zawartością związków humusowych i zakwaszeniem wody. Jeziora dystroficzne położone są najczęściej wśród torfowisk, a ich woda ma najczęściej brunatne zabarwienie. Dno jeziora dystroficznego pokrywa gruba warstwa mułu. Ze względu na częsty niedobór tlenu i substancji pokarmowych w jeziorach dystroficznych występuje na ogół uboga fauna i flora. Dystrofizm jest przyczyną zarastania jezior i tworzenia się torfowisk.
edafon - wszelkie organizmy żyjące w glebie.
ekologia - nauka badająca zależności między organizmami żywymi a otaczającym je środowiskiem. Przedmiotem ekologii jest poznawanie środowisk, w których trwa i rozwija się życie w różnych jego przejawach. Celem ekologii jako czystej nauki jest zrozumienie bilansu oraz obiegu materii i przepływu energii w przyrodzie.
ekosystem - podstawowa jednostka funkcjonalna w przyrodzie. Jest to układ złożony z biocenozy i jej biotopu. Podstawę funkcjonowania ekosystemu, podobnie jak i całej biosfery, tworzy obieg materii pod wpływem energii. Wszystkie organizmy żywe zamieszkujące ekosystem wypełniają ściśle określoną rolę: jedne producenci przetwarzają i gromadzą energię słoneczną w substancjach chemicznych, drugie zużywają te substancje, a więc i nagromadzoną energię, a trzecie zapewniają mineralizację substancji organicznej i zamykają tym samym wewnętrzne krążenie materii w systemie. Dla każdego ekosystemu charakterystyczne są określone łańcuchy pokarmowe. Ogólna zasada ekosystemu sprowadza się do tego, że jeden organizm służy drugiemu jako pożywienie, a ten drugi zostanie we właściwym czasie skonsumowany przez organizm trzeci itd.
ekoton - granica między ekosystemami lub elementami ekosystemu. Występuje najczęściej między różnymi zespołami roślinnymi. Łatwe miejsce do zaobserwowania wielu gatunków zwierząt.
endemit - roślina lub zwierzę zamieszkujące ograniczone terytorium i tylko jemu właściwe. Powstają zwykle wskutek izolacji geograficznej.
eutrofzacja wód - proces zwiększania się w wodzie zawartości substancji pożywkowych, głównie związków azotu i fosforu, i związany z tym masowy rozwój roślin wodnych. Obecnie proces ten został gwałtownie przyspieszony wskutek działalności człowieka. Substancje pożywkowe są odprowadzane do wód ze ściekami komunalnymi i przemysłowymi oraz spływami z terenów rolniczych.
fitocenoza - roślinna część biocenozy stanowiąca główny przedmiot badań fitosocjologii. Fitocenozą jest każde określone zbiorowisko roślinne (np. łąka, las) charakteryzujące się specyficzny składem gatunkowym i określonymi związkami między jego elementami.
habitat - środowisko, w którym zespoły poszczególnych gatunków organizmów znajdują najdogodniejsze warunki życia, np. habitatem wielu ptaków śpiewających jest latem piętro koron drzew. Habitat jest częścią biotopu.
homeostaza - zdolność ekosystemu do utrzymywania stanu równowagi mimo zewnętrznych oddziaływań w kierunku jego zmiany. Dotyczy różnych cech strukturalnych ekosystemu, np. składu gatunkowego roślin, typu gospodarki materiałowej, utrzymania określonych proporcji ilościowych między różnymi gatunkami składającymi się na daną biocenozę, trofizm itp. Homeostaza jest realizowana w granicach sprawności danej biocenozy.
kserofity - suchoraśla, rośliny żyjące w środowisku suchym (stepy, pustynie, suche skały).
relikt - gatunek o ograniczonym, zwykle niedużym zasięgu, przeżytek grupy systematycznej bliskiej wyginięciu lub też pozostałość fauny lub flory dawnej, mającej znacznie szersze rozprzestrzenienie, np. relikt polodowcowy (strzelopławka bagienna, wierzba lapońska).
sukcesja - ciąg kolejnych biocenoz w ich rozwoju ewolucyjnym. Jest to następstwo (po sobie) zespołów roślinnych i zwierzęcych, powodowane stopniowymi zmianami ich składu gatunkowego i ilościowego, związanymi głównie z warunkami klimatycznymi i glebowymi. Rozróżnia się początkowe (inicjalne) stadium sukcesji - opanowywanie przez rośliny i zwierzęta nie zasiedlonego terenu, stadia pośrednie - zajmowanie terenu przez zmieniające się, wraz ze zmianami środowiska, lecz coraz to trwalsze, zespoły roślin i zwierząt oraz stadium końcowe tzw. klimaks - ustabilizowany zespół organizmów.
Sukcesja zachodzi, np. w procesie starzenia się jezior, które stopniowo zarastając przekształcają się w torfowisko, a w końcu w łąkę lub las.
symbioza - stałe lub czasowe współżycie dwóch różnych gatunków zwierząt, zwierzęcia i rośliny 1ub dwóch gatunków roślin, korzystne a często nieodzowne dla jednego lub nawet obydwu partnerów. Najczęściej spotykanymi więzami ekologicznymi są: pokarm, obrona, lokomocja. W symbiozie występuje niekiedy powiązanie organizmów więzami przemiany materii (np. rośliny wyższe żyjące w symbiozie z grzybami lub bakteriami).
synantropijna roślinność - zbiorowiska dzikie na siedliskach wtórnych, po zniszczeniu przez człowieka pierwotnej roślinności naturalnej. Składa się bądź z gatunków rodzimych, które ze swych siedlisk naturalnych rozprzestrzeniły się na siedliska wtórne, bądź z gatunków obcych, wprowadzonych przez człowieka lub rozprzestrzeniających się samorzutnie.

synantropijne zwierzęta - gatunki zwierząt przebywające stale lub okresowo w siedliskach człowieka lub w ich pobliżu (pola uprawne, parki miejskie, zabudowania) w związku z łatwiejszym znalezieniem pokarmu, schronienia lub miejsca gniazdowania, np. jaskółki oknówki i dymówki, bocian biały, wróbel domowy, mysz domowa, szczur wędrowny, karaluch, mucha domowa i inne.

Bibliografia:

Mała Encyklopedia Leśna PWN 91
A. Mierzwiński - "1000 słów o ekologii i ochronie środowiska" wyd. Bellona 91.
Obszary chronione w Polsce IOŚ 93
W.Radecki - "Zarys dziejów prawnej ochrony przyrody i środowiska w Polsce" OA PTTK Kraków
Polska czerwona księga zwierząt PWRiL 92
Rezerwaty biosfery w Polsce PNKMAB 94
"Zielone wyprawy - przewodnik edukacyjny po parkach narodowych i krajobrazowych" ZEE MOŚZNiL 94
A. Halpern - "Przyroda i jej ochrona" wyd. PTTK "Kraj" 90
P. Duvgneaud - "Biosfera jako środowisko człowieka" PWRiL 75
C. Pacyniak - "Najstarsze drzewa w Polsce" wyd. PTTK "Kraj" 92
M. Ziółkowska - "Gawędy o drzewach" LSW 88
R. Zaręba - "Puszcze, bory i lasy Polski" PWRiL 81
W. Koehler - "Ścieżka wiedzie przez las"PWRiL 71
T. Pasławski - "Łowiectwo dla leśników i myśliwych" PWRiL 87
W. Chmielowski - "Tropy i ślady zwierząt" wyd. PTTK "Kraj" 82
K. Lewandowski - "Krainy jezior w Polsce" PWRiL 92
S. Jarosz - "Krajobrazy Polski" Arkady 76

http://www.ime.pw.edu.pl/1/
benek@ime.pw.edu.pl